ZABDBütçe 21. Yüzyıl Enstitütüsü – 19 Şubat 2010 – Bu yazının son halini Dergi 21.Yüzyıl'ın Mart sayısında bulabilirsiniz Şanlı Bahadır Koç – ajp1914@yahoo.com
“Çukurdaysan Kazmayı Kes”: Bütçe Açığı ve Amerikan Gerilemesinin Ekonomi Politiği
Bir süre öncesine kadar ABD doları ülkenin gücünün nedeni, sembolü, aracı ve sonucu idi. Bugün ise ABD’nin bütçe açığı ve borcu Washington’un azalan gücünün nedeni, sembolü sonucu haline gelmiştir. Bütçe açığı ve borç Amerikan siyasetinin bir numaralı temel problemi olmaya başlamıştır. Borç ekonomik ve siyasi olmanın da ötesinde ahlaki ve kültürel bir meseledir. Bu yazıda ABD’nin bütçe açığı ve borç probleminin nedenleri, sonuçları ve muhtemel çözüm yolları üzerinde durmaya çalışacağız. Amerika sorumlu ve “yetişkin bir millet” mi, bugünkü nesiller gelecek nesillerin hakkını gasp mı ediyor, Amerikan kültürel DNA’sındaki aşırı iyimserlik kontrol edilmez bir boyuta mı vardı gibi sorular giderek daha sık sorulmaktadır. Amerika bu soruna bir çare bulamazsa “bir numara” olduğu günler tahmin edilenden de kısa bir süre içinde son bulabilir. Bu sorunun nasıl ele alınacağı Amerika’nın başka milletler tarafından ve gelecekte tarihçilerce nasıl görüleceğini belki de en fazla belirleyecek faktör olacaktır. Önce bir uyarı: Bu yazı rakamlara alerjisi olanlar için çok uygun olmayabilir. Milyar dolarla trilyon dolar arasındaki farkı küçümseyenler yapacak daha iyi bir şey bulabilirler. Geri kalan okuyucular ise emniyet kemerlerini bağlasalar iyi olur.
Winston Churchill Amerika’nın ancak bütün diğer seçenekleri denedikten sonra sonunda doğru şeyi yaptığını söylemişti. Bismarck ise “Tanrı’nın sarhoşlara, körlere, aptallara ve Amerika’ya bir nedenle acıdığı ve yardım ettiğini” belirtmişti. Amerikan siyasetinin son dönemde köklü ve zorlu problemlere yaklaşımında aşağıdaki aşamalardan geçtiği söylenebilir: Sorunu toptan yok saymak, sorunun varlığını kabul etmek ama boyutunu küçümsemek, sorunun boyutlarını da kabul etmek ama aciliyetini reddetmek, sorunun varlığını, boyutunu ve ivediliğini kabul etmek ama çözümün ne olduğunda anlaşamamak, ve nihayet gerekli adımlarda da sözlü olarak anlaşmak ama korkudan, liderlik eksikliğinden veya çıkar çevrelerinin engellemeleri nedeniyle hiç bir şey yapmamak ya da sadece sınırlı, kozmetik ve bütüncül olmayan yarım yamalak adımlar atmakla yetinmek. Bugün ülkenin karşı karşıya olduğu en büyük sorun gibi görünen mali disiplinsizlik ve borç konusunda da bu aşamaların teker teker yaşandığı söylenebilir. En kısa ifadeyle söylemek gerekirse Amerikalılar ürettiklerinden fazla tüketmekte, sattıklarından fazla almakta, giderek artan vahamette bir borç problemine saplanmaktadır. Bu durumun ABD’nin son dönemde hızla eriyen ekonomik ve siyasi gücüyle iki yönlü bir ilişki içinde olduğu görülmektedir. On yıllardır ve özellikle 2000’li yıllarda atılan sorumsuz bazı ekonomik ve siyasi adımlar gelecek nesillerin mevcut Amerikalılardan belirgin derecede daha az müreffeh yaşamaları ihtimalini ciddi bir olasılık haline getirmektedir. Sorun siyasi, kültürel, ekonomik ve demografik boyutları vardır. Bütün bunlara başta Asya olmakla beraber dünyada yükselen yeni güçlerin kabiliyet, cesaret ve aralarındaki işbirliğinin artması da eklendiğinde Amerika’da belki geçici ama bu sefer muhtemelen kalıcı ve geniş boyutlu bir gerileme psilolojisi yaşanmaktadır.
Ünlü tarihçi Niall Ferguson Batı dünyasının kolektif bir mali krizle karşıya olduğunu belirtiyor[1]. Obama’nın baş ekonomi danışmanı Lawrence Summers “dünyanın en büyük borçlu ülkesi ne kadar en büyük gücü olmaya devam edebilir?” diye soruyor. Başkan Obama “kırmızı mürekkebin” yani bütçe açığının geceleri uyumasını engellediğini itiraf ediyor. Ünlü siyasi yorumcu Mark Shields bütçe açığının milli karakter ve milli otonomi ile ilgili bir mesele haline geldiğini söylüyor. Eski Sayıştay Başkanı David Walker “sürekli kazandığından fazla para harcamak sorumsuzluk, başkalarının parasını onlar daha çok gençken ve oy verecek durumda değilken sorumsuzca harcamak ise düpedüz ahlaksızlıktır” diye konuşuyor[2]. Başkan Nixon’un Hazine Bakanı Herbert Stein’ın zamanında veciz bir şekilde dile getirdiği gibi, “bir şey devam edemiyorsa durur.”
Okuyucuyu rakamlara boğmak genelde risklidir. Ancak ABD’nin içinde bulunduğu “çukurun derinliğin”i net olarak orta koymak için çok sayıda sayıyı ardı ardına dizmek gerekli olabilir. Obama’nın 2011 için öngördüğü bütçesi 3.8 trilyon dolarlık harcama öngörüyor. Vergiler ise sadece 2.5 trilyon düzeyinde olacak. Bu da 1.3 trilyon dolarlık devasa bir açık anlamaına geliyor. Bu açık ekonominin onda birine yakındır ve Japonya ve Almanya dışında tüm ülkelerin bütçelerinden fazladır. ABD devleti bir süredir ekonominin % 20’sini harcıyor ama % 17’si kadar vergi topluyordu. Bu yıl harcamalar % 25’e çıktı. ABD’nin toplam borcu 12 trilyon dolar ve bu kişi başına 40 bin dolara tekabül ediyor. En iyimser projeksiyonlara göre bile ABD’de borç hep ekonomiden fazla büyüyecek[3]. Kongre Bütçe Servisi’ne göre ABD bundan sonra hiçbir zaman bütçe fazlası veremeyecek. ABD’nin borcu çok uzun olmayan bir dönem içinde (2-3 yıl içinde) psikolojik bir eşik olarak kabul edilebilecek ekonomisinin %100’ü seviyesine ulaşacaktır. Mevcut trendler devam ederse ABD’nin borcu 2038 yılında ekonomisinin iki katına çıkacak. Borç artarken faizler düşük olmasına rağmen faiz maliyetleri de artıyor. Bütçedeki salt borç faiz maliyetinin 2014 yılında 516 milyar dolara ulaşması bekleniyor[4]. Böylelikle faiz ödemeleri ülke içi federal harcamaları aşmış olacak. Sadece 12 yıl içinde borç faizi 2020 yılından sonra bütçenin en büyük kalemi haline gelecek.
Robert J. Samuelson’a göre 2011 ile 2020 arasında 45.8 trilyon dolarlık federal harcama yapılacak ama sadece 37.8 trilyon dolar vergi toplayabilecek. Bu 8.5 trilyon dolarlık bir toplam açık, yani harcamaların yaklaşık %20’si demek. 2020’de harcamalar 5.7 vergiler 4.7 trilyon dolar olacak. Bu tahminler büyük ölçüde ekonominin toparlanacağı gibi iyimser varsayımlara dayanıyor. Yukarıdaki 45.8 trilyon dolarlık harcamanın 20 trilyonu Sosyal Güvenlik, Medicare (65 yaş üzerindekiler için sağlık sigortası) ve Medicaid’e (fakirler için sağlık sigortası) yönelik olacak. Baby-boomer nesil 2020’lerde emekli olmaya başladıkça açıklar daha da büyüyecek[5]. Kredi derecelendirme kurumu Moody’s eğer mali durumunu düzeltmezse Washington’un kredi notunun tehlikeye girebileceği uyarısında bulundu[6]. Moodys’e göre eğer büyüme zayıf olur, faizler yükselir, devlet bankalara verdiği yardımı geri alamaz ve bütçe açığını kontrol altına alamazsa ABD’nin AAA kredi notu birkaç yıl sonra düşebilir.
On yıl önce bütçe 200 milyar dolar fazla veriyordu. Aradaki dönemde iki savaşla beraber savunma harcamaları kontrolden çıktı, Bush büyük ölçüde yüksek gelir gruplarını ödüllendiren muazzam vergi indirimlerini Kongre’den geçirdi, ilaç alımları ile ilgili büyük harcamalar kabul edildi, politikacılar seçim bölgelerine para akıtmak için birbirleriyle yarıştılar ve alakasız kanun tasarılarında milletvekilli ve senatörlerin rızasını almak için araya onların bölgelerine gerekli gereksiz federal harcamalar sıkıştırılıverdi (earmarks). Bunlara yaşlanan nüfusun Sosyal Güvenlik sistemine onlarca trilyon dolarlık ilave ve henüz karşılığı olmayan yükler getirmeye başlaması, durgunluktan çıkmak için yapılan canlandırma paketleri ve kriz yaşayan finans ve otomotiv sektörüne yapılan yardımlar da eklendiğinde dev bir mevcut ve potansiyel borç ortaya çıktı. Sağlık ve sosyal güvenlik harcamaları hızla artıyor ve artacak çünkü Amerikalılar daha uzun yaşıyorlar. Daha çok yaşadıkça da daha uzun süre emekli kalacaklar ve daha fazla süre, karmaşıklık ve dolayısıyla maliyet içeren sağlık problemleri yaşayacaklar[7]. Ülkede en azından görünen gelecekte yüksek kalmaya devam edecek gibi görünen işsizlik de başka bir sorun. İşsizlik şu anda %10 civarında ve en iyi ihtimalle bile uzunca bir süre daha % 8’in altına inmeyecek. ABD’nin 2007’deki istihdam düzeyine dönmesi için 10 milyon yeni iş yaratması gerekiyor[8]. Bu oranlar Avrupa’daki birçok ülkeye göre iyi gibi görünse de, ABD için geleneksel ortalamanın % 5 civarında olduğu ve ülkede sosyal refah sisteminin Avrupa’ya göre nispi zayıflığı dikkate alındığında ciddi bir kötüleşmeye işaret ediyor.
Borç arttıkça devletin özel sektörle borç alma konusunda yarışa girmesi, tasarrufları tek başına emmesi ve faizlerin yükselmesi gibi olumsuz ihtimaller var. ABD’nin kamu borcunun yarıdan fazlası yabancıların elinde. Çin sadece birkaç ay öncesine kadar ABD’nin en büyük kreditörü üidi ancak son dönemde ABD devlet kağıtlarına gösterdiği teveccühü azalttı ve “bu onuru” Japonya’ya bıraktı.
Elinde çok büyük miktarda ABD kağıdı olan yabancılar için giderek garip bir döneme girilebilir. Zira, bir yandan ABD’nin borcu döndürmesi ile ilgili şüpheler oluşabileceği için kağıtları elden çıkarmak isteyebilirler. Öte yandan, özellikle Japonya ve Çin gibi ülkeler, bu tür bir hamle(nin) daha ilk başta bile hem bu kağıtların hem de doların değerini düşürmesinden çekinebilirler. Bu ilginç bir paradoks ve açmaz olabilir. Çin ile ABD arasındaki borç ilişkisini tahlil ederken şu sözü de hatırlamak doğru olabilir: “Bankaya 10 bin dolar borcunuz varsa küçük bir probleminiz var demektir. Bankaya 10 milyon dolar borcunuz varsa bankanın büyük bir problemi vardır.”
Ama bu yabancı yatırımcıların giderek daha yüksek faiz talep etmeleri sürpriz olmayacaktır. Ayrıca ellerindekini satmasalar, yenilerini alsalar bile bu yeni alımlar eskisi kadar ya da ABD’nin ihtiyaç duyduğu kadar olmazsa Washington yine sorun yaşar. Son krizle beraber ABD içindeki özel tasarruf oranı eksiden artıya geçmiş olsa bile bu hala çok mütevazi düzeyde. Ayrıca ABD özel tasarrufunun büyük ölçüde kendi kamu borcunu finanse etmeye yönelmesi de büyüme için gerekli özel yatırımları azaltır.
Umut ekonominin tekrar büyümeye geçmesiyle beraber gelirlerin artması. Ama ya bu gerçekleşmez, gecikir ya da sınırlı kalırsa? O zaman ileriye dönük yapılan açık tahminleri bile aşılabilir. Bu durum ABD’nin borçlanmasında ciddi zorluklar ve ilave maliyetler yaratır. ABD’nin yukarıda bahsedilen tüm sorunlarına rağman hala reel olarak oldukça düşük faizle borçlandığını unutmayalım. ABD bu devasa borcu çevirmek için bir de yüksek faiz ödemek zorunda kalırsa işler iyice sarpa sarabilir. ABD’nin borcunun büyüklüğü kadar potansiyel borç vericilere verdiği güven (harcamalar kısılacak, gelirler artacak, borç geri ödenecek ve doların değeri korunacak mı?), yansıttığı ciddiyet ve disiplin, borç vereceklerin alternatif olarak yönelebileceği alanlar da faizin yönünü, dolayısıyla borçlanmanın maliyetini etkileyebilir.
ÇİN
ABD ile Çin “karınca ile ağustos böceği” gibi birbirine tamamen zıt özellikler göstermektedir.
Çin üretmekte, Amerika tüketmektedir. ABD borçlanırken Çin ise tasarruflarını yatırım yapmak ve borç vermekte kullanmaktadır. Tüneldeki Amerika’ya karşıdan bir ışık görünmüştür ama bunun çıkış ışığından çok süratle ABD’nin üstüne süratle gelen Çin hızlı treni olması çok muhtemeldir. Çin’in de kendi temel ve yapısal sorunları olduğunu unutmamakla beraber Washington’un bu yeni rakibinin yakın dönemdeki Sovyetler Birliği ve Japonya gibi düşman ve rakiplerden farklı bir büyüklük, kültür ve dinamizme sahip olduğunu dikkate almak gerekmektedir.
Bu tür uzun dönemli projeksiyonlara malum nedenlerle ihtiyatla yaklaşmak gerekmekle beraber, Nobel ödüllü bir ekonomistin tahminine göre Çin’in 2040 yılındaki ekonomisi 123 trilyon dolar olacaktır[9]. Bunun ne kadar bir büyük bir sayı olduğunu daha iyi anlamak için 2000 yılında tüm dünyanın ekonomik büyüklüğünün sadece 40 trilyon dolar olduğunu hatırlamak yeterli olabilir. Bu tahmine göre Çin 2040 yılında dünya ekonomisinin %40’ını üreterek AB’nin iki katı büyüklüğe ulaşmış olacak. ABD’nin küresel ekonomik payı ise %14’e inecektir.
Ayrıca zaten Çin’in ABD’ye “efelenmesi” için askeri güç ve ekonomik büyüklük olarak Amerika’yı yakalaması da gerekmemektedir. Yapısal, neredeyse kalıcı ve kültürel bir mesele haline gelen borç problemi nedeniyle ABD, Çin henüz büyüklük olarak kendisini yakalamadan çok önce bile Çin’e karşı ciddi bir bağımlılık geliştirmiştir. Bu elbette karşılıklı bir bağımlılıktır ama bu karşılıklığın asimetrik olduğu gerçeğini değiştirmez. Daha çok bağımlı olanın Washington olduğu rahatlıkla iddia edilebilir. Çin’in son dönemde Tayvan, İran, Tibet, küresel ısınma gibi meselelerde sesini daha çok ve sık yükseltmesi, dolara alternatif para önermesi, Amerika’nın baskılarına rağmen parasını değerlemeye direnmesi, ABD’yi mali sorumluluğa davet etmesi, Washington’un sorunlu olduğu ülkelerle yakın ekonomik ve siyasi ilişkiler geliştirmekten kaçınmaması gözden kaçmamaktadır.
İşin içinde nükleer silahlar olmasa idi Çin ile ABD arasında önümüzdeki on yılda askeri bir gerginlik yaşanması belki beklenebilirdi. Ama nükleer silahlar böyle bir şeyin yaşanmasını imkansız hale getirmese de çok büyük ölçüde zorlaştırıyor. ABD ile Çin arasında mücadele önümüzdeki dönemde “haritadaki bayraklar”, boru hatları ve askeri operasyonlardan çok döviz kurları, hazine kağıtları, faiz oranları ve gümrük duvarları üzerinden yaşanacak gibi görünüyor.
SİYASET
Hatırlamak gerekir ki, Başkanlık seçimi kampanyasında krizin çıktığı güz aylarına kadar açıklar gündeme bile gelmemişti. Gündeme geldiğinde de oldukça yüzeysel ve suni birşekilde tartışılmış ve durumun ciddiyeti, aciliyeti ve derinliği es geçilmişti. Amerikan siyasi sistemi temel meseleleri tartışma ve çözüme ulaştırma konusunda önemli zaaflar yaşıyor. Amerikan siyasetinde “kısa vade” ve en yakın seçim genelde ağır basıyor. Temsilciler Meclisi’nde iki yılda bir yapılan seçimler buradaki milletvekillerini hep kısa vadeyi düşünmeye itiyor. Uzun vadeli düşümek, “ayağını yorganına göre uzatmak” gibi temel prensipler dikkate alınmıyor. Seçmene karşı gerçekler ve riskler hakkında dürüst olunmuyor. Siyasetçiler seçmenleri eğitmek, yönlendirmek ve onlara liderlik etmek yerine onlara sadece “yağcılık” ederek şımartıyorlar. Ülke on yıla yakın bir zamandır pahalı ve yıpratıcı iki büyük savaş yürütmesine rağmen 1993’ten beri vergi artırımı olmadı, yeni vergi konmadı. Tam ersine Başkan Bush savunma harcamalarını rekor seviyelere taşımanın yanında, büyük oranda zenginlere yönelik vergi artırımlarını (bir çok Demokrat’ın da yardımıyla) Kongre’den geçirdi. Ayrıca yaşlılara yönelik sağlık harcamalarını da karşılığını bulmadan arttırarak büyük bir sorumsuzluk örneği gösterdi. Bush’un ilk Hazine Bakanı Paul O’Neill anılarında açıklar ve harcamalar konusunda uyaracak gibi olduğunda Dick Cheney’nin hep araya girip dolar gibi bir avantajı olduğundan dolayı ABD için açıkların önemli olmadığını söylediğini yazdı. Sadece federal yönetim değil ülkedeki eyalet yönetimleri de büyük oranda borçluluk içinde. Bunların en çarpıcı örneği aynı zamanda en büyük eyalet olan Kaliforniya’dır. Ama kabul etmek gerekir ki, tüm suç Amerikan siyasetçilerinde değil. Amerikan seçmeni de karamsar tablo çizenleri, gelecekle ilgili uyarı yapanları ve fedakarlık isteyenleri onları seçmeyerek ödüllendiriyor[10].
Kabaca söylemek gerekirse Demokratlar sosyal harcamaların kısılmasına, Cumhuriyetçilerse yeni vergilere adeta “teolojik” bir inançla direniyor. Çözüm olarak öne sürülenler ise pansuman olmaktan bile geride. Cumhuriyetçiler vergileri azaltmayı bir “yaşam felsefesi,” her türlü ekonomik sorunun çözümü olarak bellemiş durumdalar. Cumhuriyetçiler, Kongre ve Beyaz Saray’a hakim oldukları 2000 yılından sonraki dönemde hem vergileri indirerek hem de harcamaları arttırarak, hem de finans kurumlarının deregülasyonu nedeniyle ortaya çıkan banka krizinden çıkış için gerekli harcamaların müsebbibi olarak Demokratlardan biraz daha fazla sorumlu tutulabilecekleri halde, yine de “zeytinyağı gibi üste çıkmayı” başarabiliyorlar
Siyasi sistem kutuplaşmış durumda, politikacılar sorumlu davranmıyor, yaratıcı değiller, sadece karşı tarafı suçlamakla meşguller. Kasım’daki Kongre seçimlerinde yükü karşı tarafa yıkmaya çalışıyorlar. Halbuki sorumluluk kolektif ve aslında çözüm belli ama reçete acı.
Eğer zorlanmazsa Kongre’nin bütçe açığını azaltma konusunda insiyatif alması sürpriz olur.
Obama ve Kongre’nin çok da uzun olamayan bir süre için de harcamaları azaltma ve vergileri arttırma konusunda uzun dönemli bir pakette anlaşamamaları durumunda ABD sürekli “diken üstünde oturan” bir ekonomi ve ülke haline gelebilir. ABD Yönetimi ve Kongresi yatırımcılara güven veren uzun vadeli bir mali disiplin paketi ortaya koyamazsa borç verenlerin güvenine ne kadar daha süre ve hangi dercede mazhar olacaklarından emin olamazlar. Bu durum geçmişte üçüncü dünya ülkelerinde bir çok kez yaşandığı gibi bazen küçük ya da alakasız gelişen bir gelişmeden sonra ansızın ülkenin parasına ya da devlet kağıtlarına yönelik “saldırılar” yaşanmasına neden olabilir. ABD elalade bir Latin Amerika ülkesi elbette değildir ve hiçbir zamanda olmayacaktır ancak böyle giderse bu tür ülkelerle
Cumhuriyetçiler şimdi mali açıkları kontrol altına alma amaçlı komisyona karşı çıkıyorlar. Halbuki bu tür bir şeyi yıllarca kendileri savunmuşlardı. Bu partinin büyük ölçüde çözüm konusunda ayak sürümek, karşı tarafın her türlü önerisine karşı çıkmak ve ortaya çıkan başarısızlığın faturasını yükleyerek gelecek seçimleri kazanmaya planladıklarını iddia etmek onlara fazla haksızlık etmek olmayabilir.
Amerikan siyasetinin kutuplaşmasının, tıkanmasının ve adeta felç haline gelmesinin[12],
en önemli örneği Cumhuriyetçiler’in Senato’dan karar çıkarmak için 51 yerine süreci kilitleyerek 60 oy gerektiren filibuster seçeneğine sıksık başvurmalarıdır. Eğer bu eğilim kemikleşirse bundan sonra Kongre’den ciddi ve zorlu bir kararın çıkması iyice zorlaşacaktır. Ayrıca internet, radyo ve kablo tv gibi medya araçlarının da giderek büyük ölçüde sadece birbirlerine benzeyen kitlelere hitap etmeleri, buralarda “en çok bağıranın” prim yapması ve bu yeni medyanın siyasi yelpazenin diğer tarafının ne dediğini anlamaya çalışmak yerine ona nefret kusan kanallar haline gelmesi de bu kutuplaşmayı besliyor.
Cumhuriyetçiler açığın büyük oranda kendi eserleri olduğunu unutmuş gibi görünerek “poz yapıyorlar.” Bush iktidara geldiğinde bütçe üç yıldır fazla veriyorduve 2000’ler boyunca buna devam edeceği hesaplanıyordu. Ama Cumhuriyetçiler “hiç de muhafazakar olmayan” umarsız bir mali politika izlediler ve Bush döneminde ABD üst üste 7 yıl açık verdi. Bu yılki açığın çok büyük oranda bu mirasın bir parçası olduğu ve Obama’nın kucağında bir kriz bulduğu unutulmamalı. ABD iç siyasetinde taraf tutar gibi bir görüntü verme riski olmasına rağmen Obama’nın gerçek bir “enkaz devraldığını” hatırlatmakta fayda olabilir. Hatırlatmakta fayda olabilir çünkü bunu Amerikan seçmeninin kendisi bile unutmuş görünüyor.
Daha ekonomi henüz tam toparlanmamış ve işsizlik % 10 düzeyindeyken devlet harcamalarının kısılmasına karşı çıkan Paul Krugman gibi ekonomistler büyümeye geçilmezse talebin düşeceği, gelecekteki vergi gelirlerinin de düşeceği, böylelikle açığın daha da büyüyeceği ve ülkenin fasit bir daireye girebileceği uyarısında bulunuyor ve kendi dönemlerinde “sarhoş denizciler gibi” harcayan Cumhuriyetçilerin şimdi “bütçe şahini” kesilmelerini nefes kesen bir ikiyüzlülük örneği olarak tanımlıyorlar. Esas yapısal açık kontrolsüz artan sağlık harcamaları, yaşlanan nüfusla beraber çığrından çıkacak sosyal güvenlik harcamaları ve her seçim bölgesine dağıldığı için bütçenin dokunulmaz “kutsal ineği” haline gelen savunma harcamaları.
Durgunlukla mücadele için yapılan harcamalarla çok daha büyük boyuttaki uzun vadeli kemikleşmiş yapısal açıkları birbirinden ayırmak gerekebilir. Nobel ödüllü ekonomist Paul Krugman gibiler henüz durgunluktan daha tam olarak çıkmadan harcamaları kısmanın ekonomiyi bir kez daha durgunluğa sokarak işsizliği daha da arttıracağını, vergi gelirlerini azaltacağını ve açıkları daha ciddi boyutlara çıkaracağını savunuyor[13].
Problemin tam ne zaman patlayacağı, borç verenlerin soru işaretlerinin ne zaman ciddileşeceği tam bilinmediği için borç problemi bir çok Amerikalı için teorik, akademik ve uzun vadeli bir sorun gibi görünüyor olabilir. Bu nedenle de politikacıların büyük bir bölümü hareket etmek için bir aceleye gerek olmadığını düşünüyor ve yumurta kapıya gelmedikçe adım atmayacak gibi görünüyorlar. Ama çok muhtemelen bekledikçe ödenecek bedel artarken başarı şansı da azalıyor.
Paradoksal ve haksız bir şekilde Obama’nın devraldığı iç ve dış enkazın boyutları kendisi ile ilgili memnuniyetsizliği körüklüyor ve hem ekili bir başkanlık yapmasını hm de belki de tekrar seçilme şansıznı tehlikeye atıyor. “İki dönemlik etkisiz bir başkan olmaktansa doğru şeyleri yapan tek dönemlik bir başkan olmayı tercih ederim” diye konuşan Başkan Obama eğer bu sözü doğrultusunda hareket edeerse ABD için gerçek birşans olabilir. Obama h,ç de küçümsenmeyecek belagat yeteneğini kullanarak Amerikan halkını sorunun büyüklüğü ve derinliği konusunda eğitmeli, Kongre’de iki partiyi “yetişkin” bir şekilde davranmaya ikna etmelidir.
Ülke bir durgunluktan geçtiği için bu dönemde devletin belli bir süre harcamalarını artırması anlaşılabilir. Ancak sorun şu ki ABD’nin bütçe açığında konjonktürel bu durumun çok ötesinde yapısal ve neredeyse kalıcı faktörler vardır. osyal Güvenlik sistemi bir süredir topladığından daha fazlasını dağıtmaktadır. Kaldı ki, 2.Dünya Savaşı’ndan hemen sonra doğan kalabalık “baby-boomer” nesli emekli olmaya başladıkça Sosyal Güvenlik sisteminin genel bütçe üzerindeki olumsuz etkisi muazzam düzeylere ulaşacaktır. 45 milyon yaşlıya sağlık hizmeti veren Medicare sisteminin de fonlarının 2017 yılında tükeneceği öngörülmektedir[14]. ABD’nin bundan sonra sadece yeni kaynak bulunduğu zaman harcamaların arttırabilmesi presibini kabul ederek (pay-as-go) kendi kendini disipline etmesi gerekir.
Cumhuriyetçilerin ayak diremesiyle ve her şeye “hayır” demesiyle Obama bir yıldır en büyük mesai ve siyasi sermayesini harcadığı Sağlık Reformu sulandırılmış haliyle bile Kongre’den geçememe riskiyle karşı karşıya. Demokratlar bu reformla hem sağlık sigortası olmayan kitlenin büyük bölümünü sisteme dahil etmeyi, hem de yılda 100 milyar doların üzerinde tasarruf yaparak açığı kısmen de olsa azaltmayı umuyorlardı. Kesintiler nerede yapılabilir? İki Partiden üyelerden oluşan özel bir kesinti komisyonu kurma fikrini Reagan denemişti ama bugünkü siyasi iklimde bunun başarılı olöası biraz daha zor. Bütün kalemlere belli oranda kesinti yapmak, vergileri artırmak, savunma harcamalarını kısmak, daha az gerekli ve acil harcamaları bütçeden çıkarmak gibi yöntemler izlenebilir. Önümüzdeki dönemde başka şeylerin yanında KDV gibi Amerikalıların alışık olmadığı tüketim vergilerinin gündeme gelmesi gerekebilir. Ayrıca Başkan Obama’nın da mutlaka 250 bin doların altında geliri olanların vergilerini arttırmayacağı sözünden dönmesi gerekiyor.
Obama iki partiden de üyelerden oluşacak bir mali sorumluluk komisyonu kurmaya karar verdi. Komisyon 2015’e kadar bütçe açığını ekonominin % 3’üne nasıl düşürüleceğine dair önerilerde bulunacak. Ama komisyonun başarılı olmasının önünde ciddi engeller var. Soru nne yapılmasını gerektiğini bulmakta değil (harcamaları kısmak ve vergileri artırmanın gerekli olduğunu herkes biliyor) “acıyı vermek” için gerekli siyasi iradeyi ve cesareti ortaya koymakta. Obama’nın seçim ampanyasında verdiği 250 doların altında kazanan kimsenin vergisini artırmayacağı sözü işleri daha da zorlaştırıyor. Belki bu komisyon bunun aleyhine bir öneri sunarsa Obama bunu siyasi olarak bir kalkan olarak kullanıp sözünden cayabilir. Amerikan halkının% 87’si açık konusunda kaygı duyduklarını söylemelerine rağmen maalesef bu durum harcamaların kısılması ve vergilerin arttırılmasına kolaylıkla kabullenecekleri, bu yönde adım atanları cezalandırmayacakları anlamına gelmiyor.
SONUÇ
“Amerika hastadır”. Bu hastalık elbette ölümcül değildir ama ciddiyetini ıskalamamak gerekir. Bu yazı Amerika hakkında felaket tellallığı yapan ne ilk ne de son yazı olacak. ABD ekonomisi hakkında geçmiştede k felaket tahminleri yapıldı. Bunların çoğu boş çıktı. Doğru çıkan olumsuz tahminlerse kısa sürdü. Bu sefer durum farklı mı? Farklı olduğunu düşünmek için bazı nedenler var: Çin’in yükselişi, dış enerji bağımlılığı, eskiyen altyapı, baby boomer neslinin emekli menziline yaklaşması, kutuplaşan ve kilitlenen siyaset, ABD’nin siyasi gücünün gerilemesi, ülke içindeki iyimserliğin kaybolması, finans sisteminin yıpranması, “halının altına süpürülen pisliklerin” artık gizlenemez boyuta gelmeye başlaması sayılabilir. Bütün bu problemlerin temelinde ya da hemen yanında ise kronikleşen borç sorunu duruyor. ABD’nin bu sorunu hal yoluna koymadan süpergüçolmaya devam etmesi sürpriz olur.
Eğer ABD Hazinesi’nin kağıtlarını alarak ona borç verenler borcun sürdürülebilirliği üzerine şüphe duyarlar, bunun için daha fazla faiz isterler, paralarını yatıracak başka alanlar bulurlar ise borcu döndürmenin maliyeti, bunun ekonomik olanın yanında siyasi ve diplomatik maliyeti hızla artabilir. Kaldı ki, bu haliyle bile zaten yeterince iç karartıcı olan ileriye dönük mevcut projeksiyonlar, büyük ölçüde iyimser varsayımlar üzerine bina edilmiş olduğu için daha da kötü şekillerde de gerçekleşebilir[15].
Amerikalılar yıllarca borçlanmanın olumsuz sonuçları olmayacakmış gibi davrandılar. Politikacılar bütçeden kendi seçim bölgelerine para kırpmaya çalıştılar, harcamaları arttırıp vergileri indirdiler. FED genelde faizleri düşük tuttu. Amerikalılar “Biz Amerika’yız, herkes hep dolar almak, açıklarımızı kapatmak isteyecektir” diye düşündüler. Düzen Amerika’nın sürekli büyümesi ve tüketmesi, açıkların yabancılar tarafından sürekli ve çok düşük faizle finanse edilmesi üzerine kurulmuştu. Ancak şimdi “denizin tükenmek üzere olması” ihtimali belirdi. ABD’nin 90’lardaki Japonya gibi –yüksek açıklar, kalıcı durgunluk sarmalına girmesi riski vardır. Bugün ve yakın geçmişte ABD eylemlerinin, tüketiminin ve gücünün sorumluluğu ile yüzleşmekten kaçınan bir “ergen millet” görüntüsü vermektedir. Amerika “çukurun içindedir ve kazmaya devam etmektedir”. Borç enflasyonu, enflasyon yüksek faizi, yüksek faiz düşük büyümeyi ve o da refahın gerilemesini beraberinde getirebilir. Doların değeri ve prestiji gerileyebilir. Doların değer kaybetmesi ABD’yi nispeten tekrar hizmet ekonomisinden mamul mallar üreten bir ekonomi olmaya yöneltebilir ama bu tür bir dönüşüm en azından geçiş döneminde ciddi bir işsizlik ve travma yaratabilir[16].
Şimdi fantastik bir senaryo gibi görünse de en kötümser durumlarda ve uzun vadede iflas ihtimali dahi gündeme gelebilir. Amerika’nın hata yapma ve bekleme lüksü, Tanrı’nın veya coğrafyasının yardımı ya da rakiplerinin hata yapmasıyla kendini kurtarma ihtimali giderek azalmaktadır ama yine de imkansız değildir ama zorlu kararlar alabilme yeteneği, liderlik, şans ve dürüstlük ve yetişkinlik gerektirmektedir.
Önlem alınmazsa borç batağının önemli siyasi, ekonomik ve jeopolitik sonuçları ne olabilir: Prestij kaybı, yabancı finansmana bağlılık, başta Çin olmak üzere yabancı borç vericilere ödünler vermek, artan işsizlik, milliyetçilik ve yabancı düşmanlığı, sık sık yönetimin (tekdönemlik Başkanlar) ve Kongre’nin kompozisyonunun değişmesi, siyasetin paralize olması, savunma bütçesinin kısılması, para basma ve enflasyon, iflas. Borcunun % 46’sı yabancılara olan bir Amerika dünyadaki çıkarlarını kolaylıkla koruyabilir mi?[17] Örneğin, ileride olası bir Tayvan krizinde Çin’e bu kadar borçlu olan – ve dahası ondan daha borç almaya mahkum olan- bir Amerika’nın hesaplarının ve davranış tarzının bu durumdan ciddi şekilde etkilenmesi sürpriz olmaz.
Ekonomik ve siyasi olarak gerilerken askeri gücünü koruyan kızgın bir Amerika ilginç ve tehlikeli bir karışım yaratabilir. ABD’nin içine kapanması mümkün olabilir ama çok muhtemel değildir. Ama gerçekleşirse içe kapanma iki şekilde yaşanabilir. İlkinde ABD dünyanın geri kalanına olan ilgisini büyük ölçüde kaybedebilir. Veya ABD dünya ile her türlü yapıcı diyaloğu keserek onunla sadece kavga etmek, münakaşa etmek düzeyinde bir ilişki içinde olabilir. Amerika’nın şansı –veya belki de şansızlığı- bütçe açığının kendisini dramatik bir şekilde ne zaman vuracağının tam belli olmamasıdır. Burada rakamlar kendisi kadar bunların kreditörler üzerinde ne zaman etki yaratacağıaçık değildir. Ama şu denebilir ki, artık ABD giderek borcu nedeniyle “diken üstünde” olmaya başladığı, Başkan Obama’nın kendi ifadesiyle “geceleri uykusunu kaçıran” bir borç sorunu ile yaşayacaktır.
[1] Niall Ferguson, “A Greek crisis is coming to America,” Financial Times, 10 Şubat 2010.
[2] Devin Dwyer, "Drowning in Debt: What the Nation's Budget Woes Mean for You," ABCNews, 17 Şubat 2010.
[3] Gregory Mankiw, “What’s Sustainable About This Budget?” New York Times, 14 Şubat 2010.
[4] Jackie Calmes, “Party Gridlock in Washington Feeds New Fear of a Debt Crisis,” New York Times, 17 Şubat 2010.
[5] Robert J. Samuelson, “America's candor gap on the budget,” Washington Post, 8 Şubat 2010.
[6] Joanna Slater, "Moody's Puts U.S., U.K. on Chopping Block," Wall Street Journal, 8 Aralık 2009.
[7] George Will, “A Growth Lesson from China,” Washington Post, 4 Şubat 2010.
[8] David Brooks, “The Lean Years,” NewYork Times, 16 Şubat 2010.
[9] Robert Fogel, “$123,000,000,000,000,” Foreign Policy, Ocak-Şubat 2010.
[10] “Down With the People: Blame the childish, ignorant American public—not politicians—for our political and economic crisis,” Slate, 6 Şubat 2010.
[11] Jackie Calmes, “Party Gridlock in Washington Feeds New Fear of a Debt Crisis,” New York Times, 17 Şubat 2010.
[12] Peter Beinart, "Why Washington's Tied Up in Knots," Time, 18 Şubat 2010; "What's gone wrong in Washington?" The Economist, 18 Şubat 2010; David E. Sanger, “Deficits May Alter U.S. Politics and Global Power,” New York Times, 2 Şubat 2010.
[13] Paul Krugman, “Fiscal ScareTactics,” New York Times, 5 Şubat 2010.
[14] Tom Raum, "US debt will keep growing even with recovery," Associated Press, 14 Şubat 2010.
[15] Gregory Mankiw, “What’s Sustainable About This Budget?” New York Times, 14 Şubat 2010.
[16] Richard A. Posner, “The Real Danger of Debt: The United States is deep in the red -- and doesn't have the political tools to get out,” Foreign Policy, 16 Şubat 2010.
[17] Judy Shelton, "The United States: Debtor and Leader? " Wall Stret Journal, 16 Şubat 2010.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder